Ballada o Pilczycy – zarys dziejów majątku Pilczyca z przyległościami

Wśród lasów gór koneckich
Jest piękna okolica
Tam leży nasza wioska
Nazywa się P i l c z y c a

Jej początki sięgają zaś czasów Polski piastowskiej, kiedy to nad Pilicą i Czarną dominowały rozległe bory, do których zapuszczali się monarchowie:

Do tych wspaniałych lasów,
Jak głosi nam podanie
Sam król Kazimierz Wielki
Jeździł na polowanie.

Powstały wówczas w kniei osady, których mieszkańcy pomagali królowi w łowach na grubego zwierza. Rycerze i możnowładcy z królewskiej świty otrzymywali w uznaniu zasług poszczególne tereny w posiadanie.
Te stosunkowo słabo zaludnione dobra, władcy zasiedlali osadnikami, wśród których przeważali górnicy, zwani też „rudnikami”, mający przywilej poszukania rud w terenie wskazanym przez króla. Znaleźli w naszej okolicy pokłady rudy darniowej, z której uzyskiwano tak potrzebne żelazo. Kuźnice lokalizowano nad rzekami stanowiącymi energię potrzebną do ich napędu, natomiast drewno z okolicznych lasów wykorzystywano do produkcji węgla drzewnego, na którym opierał się wytop.
Widzimy więc, że lasy, rzeki i ruda oraz gromadzący się do jej wydobywania robotnicy przyczynili się do powstania i rozwoju Pilczycy, która prawdopodobnie wzięła nazwę od Pilicy, w dorzeczu której się znajduje.
Najdawniejsza wzmianka o parafii Pilczyca, zwanej Zaleśna pojawiła się w kontekście dziesięciny snopowej ze wsi Skąpe w dekrecie wydanym w 1347 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława i dowodzi, że majątek Pilczyca był wówczas w posiadaniu Zawiszy herbu Poraj, Jeden z członków tej rodziny, imieniem Jan, ufundował i uposażył tu świątynię drewnianą pod wezwaniem św. Michała.
Pod koniec XV wieku Pilczycę objęli Masłomięccy, szlachta herbu Topór, przybyła z Masłomiąt, (k/Michałowic), którzy od nowej swej posiadłości nazwali się Pilczyckimi. Pierwszym z tych nowych dziedziców był Jan z Masłomiąt Pilczycki, „pan na Pilczycy, Borzykowie i Górze”. Miał dwóch synów: Adama- walecznego rotmistrza za króla Zygmunta Starego i Stanisława. Adam, jeszcze w 1508r, występuje w księgach powiatu chęcińskiego, jako dziedzic Pilczycy, Słupi i Góry. W roku następnym figuruje wdowa po nim Małgorzata Pilczycka z synem Stanisławem. „Było to natenczas 8 kmieci na półłankach, tyluż zagrodników, dwie sadzawki, młyn, kopalnia rudy.”
Dowodem kolonizatorskiej działalności Pilczyckich, jest wieś Pilczyca pod Kluczewskiem, zwana dla odróżnienia „Jaraczową” . Dzieliła ona wraz z Pilczycą „Zaleśną” jednakie koleje losu, przechodząc w r. 1656 od Pilczyckich do rąk Łąckich z Nadola herbu Jelita. Pierwszym z tej rodziny właścicielem majątku Pilczyca był Jan z Nadola Łącki- kasztelan warszawski- ?dziedzic Stanowisk, Mokrych i Suchych Gór, Woli Borowej, Pilczyc, Żelazny i Rudy Pilczyckiej?. Po bezdzietnym małżeństwie jego córki- Marianny z Aleksandrem Gratusem hrabią Tarnowskim – kasztelanem sandomierskim schedę objął ich stryj-Mikołaj z Nadola Łącki, który pojął za żonę Annę z Ramsowiczów. Powiła mu ona syna Krzysztofa Stanisława-późniejszego dziedzica oraz córki: Jadwigę Teresę, zamężną Janową Dembowską, oraz Mariannę, Aleksandrę, Barbarę i Katarzynę – bernardynki w Krakowie. . Mikołaj Łącki, sędzia grodzki chęciński umarł około r. 1667, a pozostała po nim wdowa Anna, wyszła w tymże roku po raz drugi za mąż za Jana Chryzostoma Paska. Ten drobny szlachcic, urodzony ok. roku 1636 w Węgrzynowicach k. Rawy Mazowieckiej, po 11 latach wojowania m.in. u boku Stefana Czarnieckiego osiadł we włościach żony.Pasek najpierw opowiadał ze staropolskim humorem swoje burzliwe przygody w gronie przyjaciół, dopiero pod koniec życia spisał owe wspomnienia w „Pamiętnikach”, które obejmują lata 1656-1688 i są obrazem wydarzeń i obyczajowości tamtych czasów.W naszych stronach krąży wiele różnych opowieści o życiu i czynach Jana Chryzostoma Paska, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w cytowanej na wstępie balladzie spisanej w połowie XX w. przez Stefanię Chmielewską:
Na wzgórku stoi szkoła(dawny dwór),
Tuż za nią staw i lasek,
Gdzie hodował swą wydrę
Słynny Chryzostom Pasek.
Anna z Ramsowiczów 1-o voto Łącka, 2-o voto Paskowa zmarła w 1696 i spoczęła w podziemiach kościoła w Pilczycy. Po jej śmierci Jan Chryzostom Pasek opuścił prawdopodobnie majątek pasierba. Według Michała Rawity-Witanowskiego jeszcze ok. 1900 roku na plebanii pilczyckiej znajdował się „skrypt wspomnianego Paska”. Krzysztof de Nadole Łącki wraz z żoną Marianną, dziedzice Pilczycy, Skąpego,Wólki, Rudy, Borowy, Gór Mokrych i Suchych ufundowali w 1696 r. kaplicę p.w. św. Barbary. Fakt ten, jak również często występujące w księgach parafialnych wpisy dotyczące profesji: „górnik”, „kowal’ potwierdzają istnienie rudnik i kuźnic w Skąpem i Wólce (Paprotnej). Te dwie wsie płaciły też największą dziesięcinę. Być może dzięki nim, kościół w Pilczycy mógł pozwolić sobie na prowadzenie szkoły parafialnej, w której ?rektorem? był w 1684 r. Grzegorz Baliński, a nauczycielem Stanisław „Bakalarczyk” (odnotowani w księgach jeszcze w 1708 r.). Z dóbr kościoła i z darowizny uczynionej przez Mariannę Tarnowską w 1664 r. funkcjonował w Pilczycy szpital aż do w 1818 roku, kiedy zabrakło środków na jego utrzymanie. Istniejące akta parafialne pozwalają na prześledzenie losów właścicieli majątków ziemskich. Dowiadujemy się z nich, że przez ożenek córki Krzysztofa z Nadola Łąckiego, Magdaleny z Tomaszem Zarembą z Zaremb w 1731r., Pilczyca stała się szlacheckim gniazdem Zarembów herbu Zaremba (czarny lew wyskakujący z poza muru z blankami). Początki ich rodu sięgają czasów po bitwie pod Grunwaldem, kiedy to niejaki Świętosław z Zarembina z ziemi wyszogrodzkiej, w uznaniu zasług, otrzymał od księcia Bolesława IV 20 włók ziemi nad rzeką Brok i założył tam wieś Zaremby Brokowo. Potem Zarembowie osiedlili się w Wielkopolsce i stamtąd właśnie przywędrował Tomasz Zaremba osiadając w Pilczycy.
Franciszkowi Zarembie, komornikowi ziemskiemu sieradzkiemu, żonatemu z Barbarą z Trepków, nadany był dnia 23 września 1761 przez Augusta III przywilej, r. na podniesienie Pilczyc do godności miasta. Z nadania tego dziedzic Zaremba nie skorzystał i Pilczyca nadal pozostała wioską. Kolejne pokolenia rodziny Zarembów: Franciszka-cześnika piotrowskiego, Michała, Józefa, Franciszka, Józefa Kalasantego i znów Franciszka władali majątkami w Pilczycy i Rudzie do 1890 roku. Gospodarując na tej ziemi zbudowali mi.in. spichlerz piętrowy z wyrytą datą w nadprożu odrzwi 1733 rok, potem czworaki, zabudowania gospodarcze oraz dwór kamienno-ceglany w Pilczycy. W połowie XIX wieku byli fundatorami budowy nowego, murowanego kościoła. Pierwsi zmarli członkowie rodu zostali pochowani zapewne w podziemiach kościoła, a następni na cmentarzu grzebalnym założonym w 1836, gdzie wznosi się duży żeliwny krzyż nad grobowcem „Familii Zarembów”.
Po wygaśnięciu rodu Zarembów dobra pilczyckie, w skład których wchodziły folwarki: Pilczyca, Ruda Pilczycka, Piaski i Kadłub zostały nabyte przez hr.Tomasza Zamoyskiego. On prawdopodobnie wybudował pałac w Rudzie Pilczyckiej. Ofiarował również cegłę i drewno na pilczycką plebanię.
Ok. 1900, hr. Władysław Leon Zamoyski i Księżna Zofia z Czetweryńskich Zamoyska odkupili od kuzyna majątek obejmujący „4080 mórg przestrzeni, w tym samych lasów 2250, z gospodarstwem płodozmiennym”.
Nowi gospodarze zamieszkali w Rudzie Pilczyckiej z czwórką dzieci: Marią-Różą (Marulą), Stanisławem, Zofią i Teresą. Hrabia „sprawując rządy twardej ręki” dbał szczególnie o dobry stan lasów i parku oraz rozwój i unowocześnianie rolnictwa. Działał tartak, młyn, cegielnia. Powstały nowe budynki gospodarcze oraz mieszkalne dla służby dworskiej i folwarcznej. Pani Zofia założyła i prowadziła ochronkę, a pod jej „pokrywką” uczyła dzieci chłopskie czytać i pisać po polsku. Od 1920 r.wspomagała nauczanie w szkole powszechnej. Otaczała troską, ofiarnością i niezwykłą serdecznością okoliczną ludność. Przewodniczyła koneckiemu Kołu Ziemianek oraz Katolickiemu Związkowi Polek i Katolickiemu Stowarzyszeniu Kobiet Archidiecezji Warszawskiej. Kiedy w 1920 roku spłonął kościół parafialny, hrabia przekazał materiały budowlane: kamień, cegłę, drewno oraz opłacał robotników pracujących przy budowie nowego kościoła.W 1937 roku zmarła Hrabina. W maju 1939 zginął w katastrofie lotniczej spadkobierca- Stanisław Zamoyski. Jesienią tegoż roku Niemcy zajęli majątek, który po wojnie został on upaństwowiony.
Tymczasem wieś Skąpe z przyległościami ok 1730 r. odziedziczyła córka Krzysztofa Łąckiego- Barbara i jej mąż Szczepan Zakrzewski. Majątek ten od 1785 był w posiadaniu Dominika Kiełczewskiego. To wówczas założono w Skąpem Wielki Piec Hutniczy obsługiwany przez specjalistów z Prus, o czym świadczą liczne niemieckobrzmiące nazwiska osób wyznania protestanckiego w aktach parafialnych.
Dwór Skąpski stał na wysokim poziomie, gościli w nim przedstawiciele znanych rodów szlacheckich, zatrudniano kapelana, nauczycieli muzyki, tańca. W 1814 roku stacjonował tam „29 Pułk Jego Cesarskiej Mości Wszech Rossyi pod komendą J.W. Myiowa zostający w Skąpem pod dozorem W. kapitana Itiasz Warytowicz”.
W latach 30-tych zakłady hutnicze w Skąpem wchodziły w skład Staropolskiego Okręgu Przemysłowego za sprawą absolwenta Akademii Górniczej Stanisława Staszica w Kielcach- inżyniera Jacka Lipskiego herbu Grabie, który przejął w 1832 r. majątek w dzierżawę, a trzy lata później kupił go od Tomasza Kiełczewskiego. Nowy właściciel znacznie rozbudował zakład hutniczy, uruchomił fabrykę maszyn rolniczych zatrudniającą ok.300 robotników. Nie zaniedbywał również gospodarstwa rolnego, zastosował system drenów na polach swojego majątku. Kierował też budową kościoła parafialnego w Pilczycy. Miał dwóch synów: Budzisława i Gabriela (od ich imion pochodzą nazwy miejscowości: Budzisław i Gabrielów.
Lipscy spoczywają na cmentarzu pilczyckim w rodzinnym grobowcu, nad którym wznosi się żeliwny nagrobek w formie baldachimu (obiekt wpisany do rejestru zabytków) .
Po zamknięciu „Fabryk Żelaznych” na jej miejscu założono fabrykę drzewną, w której wyrabiano sztyfty do butów. Gdy i ta stała się nieopłacalna, w jej murach założono gorzelnię.
Można odnieść wrażenie, że wraz z upływem XIX wieku, zakończył się okres świetności przemysłowej majątku, który przechodził z rąk do rąk, nie mając szczęścia do dobrego zarządcy. Kolejnymi jego właścicielami byli Kazimierz Wojtkowski, hrabia Aleksander Czapski, Henryk Bloch, Stanisław Celiński.
Ok. 1907 roku do Dworu Skąpskiego wprowadził się nowy dziedzic Teofil Rytel, który dał nazwę wsi Rytlów, a na cześć żony, wieś leżąca po przeciwnej stronie dworu nazwano Zofiówka.Następnie majątek był w rękach Władysława Kierdey-Zamoyskiego, dalekiego kuzyna hrabiego Władysława Leona Zamojskiego- dziedzica Pilczycy i Ruda.
Do dziś krążą opowieści o jego hulaszczym trybie życia i o tym, że jakoby musiał oddać majątek za długi karciane. Z dokumentów natomiast dowiadujemy się, że w 1933 sprzedał go za 51 tys. złotych Janowi i Eugenii Sokołowskim. Folwark „Sokołów” przejęto na Skarb Państwa w 1950.

Opracowanie na podstawie dostępnych źródeł: Krystyna Kuder

Bibliografia:
1. Księgi metrykalne parafii Pilczyca z lat 1708-1940)
2. Ks. Wiśniewski: „Dekanat Konecki’, Radom 1913
3. „Regestr Diecezjów, czyli właściciele Ziemscy w Koronie” W-wa 2006
4. „Zofia Hr. Zamoyska” nakł. Katolickie Stowarzyszenie Kobiet 1937
5. Magdalena Kwilecka: „Nigdy nie traćmy nadziei”
6. Aleksander Bocheński:”Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego” Instytut wydawniczy PAX 1963
7. Michał Rawita-Witanowski: „Dawny Powiat Chęcinski” 1901 (wyd. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego-Kielce)